Türkçenin Ses Özellikleri-1

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ



Türk alfabesindeki harflergösterdikleri seslerin ağızdan çıkışına göre "ünlü" (sesli) "ünsüz" (sessiz) diye ikiye ayrılır.

ÜNLÜ HARFLER

1. Türkçede 8 ünlü harf vardır: "a e ı i o ö u ü"
Bunlar ağızdan çıkış drumlarına göre


a) Kalın-ince ünlü: Ünlüdil ağızda geriye doğru çekilerek çıkmışsa kalın ünlü adını alır.Bunlar "a ı o u" ünlüleridir.

Ünlüdil ağızda öne doğru bir durum alarak çıkmışsa ince ünlü adını alır. Bunlar "e i ö ü" ünlüleridir.


b) Düz-yuvarlak ünlü: Ünlüağızdan çıkarken dudaklar düz durumdaysa düz ünlü adını alır. Bunlar "a e ı i" ünlüleridir.

Ünlü ağızdan çıkarken yuvarlak bir durum alıyorsa yuvarlak ünlü adını alır. Bunlar "o öu ü" ünlüleridir.


c) Geniş-dar ünlü: Ünlüağızdan çıkarken çene açıksa ünlüler geniş ünlü adını alır. Bunlar "a e o ö" ünlüleridir.

Ünlü ağızdan çıkarken çene daha az açılıyorsa ünlüler dar ünlü diye adlandırılır. Bunlar "ı i u ü" ünlüleridir.


Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir. Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır:

1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-incelik artlık-önlük uyumu)

Sözcükteki tüm ünlülerin kalınlık ve incelik bakımından gösterdiği uyumdur.

* Bir sözcüğün ülk ünlüsü kalınsa öteki ünlüleri kalın ilk ünlüsü ince ise sonrakiler de ince olur.
anlayışınızdan soyunuz; sevgisiyle güzelliğinizden.

* Büyük ünlü uyumu yalnızca Türkçe sözcükler için geçerlidir.Kimi kuraldışı durumları da vardır.
anne (ana) kardeş (karındaş) elma (alma) helva (halva) ... sözcükleri Türkçedir.Bu durum bu sözcüklerin incelmesinden kaynaklanır.

* Tek heceli sözcüklerde bu uyum aranmaz. (tokgelbak ...)
* Yabancı sözcükler bu uyuma uymaz.
çiroztelefonedebiyatsosyolojitelevizyonaf erin meydankıyafet ...

*Bileşik sözcüklerde çoğunlukla bu uyum aranmaz.
yapıvermekgecekonduilkokulaçıkgözkülbastı ...

Eklerde Büyük Ünlü Uyumu

Ekler eklendikleri sözcüklerin ünlülerine göre uyum sağlar.
Eklerin inceliği ve kalınlığı köke göre değişirincelirkalınlaşır.

Örn: defter-ler kapı-lar sıra-lar

NOT:
* Türkçe olmayan sözcüklere gelen ekler son ünlüye göre uyum gösterirler.
Örn: Kalem-ler cüzdan-larkitap-lıkkalem-lik ...

* Kimi eklerbüyük ünlü uyumuna uymaz.

-yor : isti-yor (iste-yor değil) Ulama eki alır.
oturu-yor arı-yor ...
-leyin: sabah-leyin (sabah-layın değil)
-ki: akşam-ki (akşam-kı değil)
bazı sözcüklerde yuvarlaklaşır dünküöbürkü
-gil: Hasangil (Hasan-gıl değil)
-ken: uyurken (uyur-kan değil)
-ımtrak: yeşilimtrak yeşil-ımtrak değil) Bu ekin yalnız i ünlüleri değişir. Mor-umtrak
-deş: kardeş (kar-daş değil)



2- KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-yuvarlaklık uyumu)

Ünsüzlerin düzlük-yuvarlaklıkdarlık-genişlik bakımından uyumudur.

* Düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir.
kapıcıpenceresıralamak
* Yuvarlak ünsüzlerden sonra düz-genişdar-yuvarlak gelir.
övünçborazançopur
* Türkçede oö sesleri sadece ilk hecelerde bulunur.
* -yor ekiuyumu bozar-yor' dan sonra gelen ekler bu eke uyar.
duru-yor-du ötü-yor-du geli-yor-du


3- ÜNSÜZ UYUMU

Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b c d g ğ j l m n r v y z) tonlu ünsüzlerle; tonsuz (sedasız) ünsüzler (ç f h k p s ş t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelebilir. Buna ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir. Örnek: aş-çı at-kı iş-çi taş-tan Türk-çe.


4- ÜNLÜ - ÜNSÜZ UYUMU

1- Türkçe kelimelerde kalın ünsüzlerinin kalın ünlülerle (a ı o u); ince ünsüzlerinin ince ünlülerle (e i ö ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur. Yani a ı o u ünlüleri g k ĺ ünsüzleriyle; e i ö ü ünlüleri ġ k l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar. Bozgun kuzgun kapı kırağı tatlı; görüntü gezi güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g ğ k l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir.

2- Türkçede o ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur. İlk hece dışında o ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon biyografi fizyoloji konsol konsültasyon monitör otomobil profesör traktör.

3- Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil mâvi millî nâhoş perîşân şâir târîh vazîfe.
Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â < ağa âbi < ağabey pekî < pek iyi ile vârolmak yârın kelimeleri istisnadır.

4- İnce a ve ince l sesleri yoktur: harften hakikate saati sıhhatli şefkâtini; alkollü hâlâ hayâl normalde plân. Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür.

5- Arapçadaki ayın ve hemze sesleri Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez düşürülür. Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü uzun okunur: bāzen mānā mēmur şāirtēsir yâni. Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme işaretiyle gösterilir. Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından -son zamanlarda- vazgeçilmiştir: san’at ma’nâ meb’ûs me’mûr neş’e te’sîr te’sîs > sanat mana mebus memur neşe tesir tesis.

6- Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e soru - y - u bekle - y - en söyle - y –ecek.
Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile ait fail fiil muamele şair şiir reis vb. gibi.

7- Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur. Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kau-çuk kua-för koo-peratif sua-re.

8- Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz: dikkat himmet şedde bakkal dükkan millet teşekkür.
Anne (
9- Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelmez: Elektrik kontrol quartz sfenks strateji thyssen...gibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır. Türkçe sertlik gibi örneklerde yan yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz.

10- Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok bravo grup klâsik kral kontrat spor stop stres plâj program tren...gibi kelimeler başka dillerden alınmadır. Ağızlarda bu iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir: kıral sipor tiren...

11- Türkçede kelime başında c ğ l m n ñ r z sesleri bulunmaz. Çocuk dili kelimeleriyle (cici mama meme ninni...) nine ve ne ile ne’denyapılan kelimeler (nasıl (Alınma kelimelere örnekler: cam can cehennem lâf limonata lira makine marul metal naylon nohut numara reçel romantik rol vakum vaziyet vazo zaman zarar zor zeytin.

12- Türkçe kelimelerin sonunda b c d g ünsüzleri bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p ç t k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng) fert (< ferd) ihraç (< ihrâc) kitap (< kitâb) kalp (Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner: ihtiyâc > ihtiyaç > ihtiyacı; mektûb > mektup > mektuba reng > renk > rengi gibi.
Ad sac od öd gibi kelimeler istisnadır.

13- Türkçede f h j v sesleri bulunmaz: Fal film filiz fizik; hakikat hamur havlu jeton jüri pijama plâj; vicdan vida gibi kelimeler alınmadır. Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen j sesi halk ağzında c olarak söylenir. Türkçe kelimelerdeki v sesi ya b’den ya g/ğ’dan değişmiştir ya da vur- örneğinde olduğu gibi türemiştir: öfke (<öbke) yufka (< yubka);dahi (< takı) han (< kan) hatun (< katun) hani (< kanı); ev (< eb) var- (< bar-) ver- (< bir) döv- (< döğ-) vur- (
14- Hece ve kelime sonunda aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:
-lç -lk -lp -lt: ölç; ilk kalk; alp kulp; alt bunalt salt.
-nç -nk -nt: dinç genç gülünç sevinç; denk; ant kunt.
-rç -rk -rp -rs -rt: sürç burç; bark görk Türk; sarp serp; sars pars ters;art kart kurt ört yırt yurtyoğurt.
-st: ast üst.
Aşk arş çift disk felç film fötr harf lüks misk modernizm popülizm risk şevk tolerans gibi kelimeler Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir.
Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur. Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer: akıl (< akl) - aklı fikir (
15- I ünlüsü Türkçeye özgüdür. Batı dillerinin pek çoğunda Arapçada ve Farsçada ı yoktur: Çıkış ılık sıcak yıldırım yıldız gibi kelimeler Türkçedir.

16- Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank fıs fıs fingirti fiskos fokurtu hışırtı hoppala horultu lak lak lıkır lıkır melemek miyavlamak oh öf püf püfür püfür rap rap şırıl şırıl vıdı vıdı vızır vızır zırıl zırıl zonklamak.

17- Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba bibi cici dede lala kaka nene mama meme...
Türkçeye diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz. Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını (tesadüfen uyanlar dışında) kolaylıkla anlayabilirler. Aşağıdaki kelimeler karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:

Vilâyet :
1. Ünlü uyumu yok.
2. â uzun ünlüsü var.
3. v sesi var.

Monitör :
1. Başta m sesi var.
2. Ünlü uyumu yok.
3. İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir.

Heyecân:
1. h sesi var.
2. Ünlü uyumu yok.
3. Uzun ünlü var.

Mürâcaat :
1. Ünlü uyumu yok.
2. Başta m sesi var.
3. İki ünlü yan yana gelmiştir.
4. Uzun ünlü var.

Teşekkür :
1. Düzlük - yuvarlaklık uyumu yok.
2. İkiz ünsüz var.